Atatürk Köşesi

Atatürk’ün Edebiyata VerdiÄŸi Önem

ATATÜRK’ÜN EDEBÄ°YATLA Ä°LGÄ°LÄ° GÖRÜÅžLERÄ°

Atatürk‘ün her türüyle üzerinde durduÄŸu bir  dalı da sanat edebiyattır. Edebiyatın tanımını yapan Atatürk der ki: “Edebiyat denildiÄŸi zaman ÅŸu anlaşılır: Söz ve manayı, yani insan dimağında yer eden her türlü bilgileri ve insan karakterinin en büyük duygularını, bunları dinleyenleri veya okuyanları çok alakalı kılacak surette söylemek ve yazmak sanatı.” Bugün içindir ki edebiyat, ister nesir halinde olsun, ister nazım ÅŸeklinde olsun, tıpkı resim gibi, heykeltıraÅŸlık gibi, bilhassa musiki gibi, güzel sanatlardan sayıla gelmektedir.

Bu tanımdan sonra edebiyatın amaç ve hedefini çizmiÅŸ. beÅŸeriyette en müspet ilim ve en inceteknik esaslarına dayanan hayatla ve kanla karşılaÅŸmak kendileri için alında yazılı olanaskerlik gibi yüksek bir idealist meslek dahi, kendini içinde bulunduÄŸu topluma anlatabilmek ve bu büyük insanlık ve kahramanlık yolculuÄŸuna hazırlayabilmek için, uyandırıcı, hedefleyici, yürütücü ve nihayet fedakar ve kahraman yapıcı vasıtayı edebiyatta bulur. Bu cümlede, üzerinde kısaca da olsa durulması gereken bazı önemli konulara yer verilmiÅŸtir. Bir kere Atatürk için, edebiyat, geçirilmesi güç zamanlarda uyandırıcı, hedeflendirici ve yürütücü bir vasıtadır. Ancak dikkat olunacak husus, bu vasıtanın yıkıcı deÄŸil, fedakar, kahraman ve yapıcı bir vasıf taşımasıdır. Sonra Atatürk'ün milli, daha dorusu hamasi bir edebiyat zevk ve anlayışı olduÄŸu ortaya çıkmaktadır.

Yine bu cümlenin devamında Atatürk'ün, edebiyatı, cemiyetin hal ve istikbalini koruyan ve daima koruyacak olan bir terbiye ve eÄŸitim aracı saydığı da ortaya çıkmaktadır. Åžair Halit Fahri Ozansoy’a 29 AÄŸustos 1928 akÅŸamı Dolma bahçe Sarayı’nda Türk inkılabı ÅŸairinin nasıl olması gerektiÄŸini ÅŸu ÅŸekilde açıklamıştır. Mutlak dahil olduÄŸun parlak Türk devrinde ÅŸair olduÄŸunu ispat edeceksin. Åžiirlerin ÅŸen, ÅŸatır fakat Türk milletinin sürur, ÅŸetaret, faaliyet, his ve hareketlerini terennüm edecektir. Buna mevcudiyetini hasredeceksin.

Osmanlı devrinde ve bugüne kadar geçen cumhuriyet çağında ve bundan evvelki Türk kültürel çaÄŸlarında ve hatta bütün medeni toplumlarda edebiyat denildiÄŸi zaman ÅŸu anlaşılır: Söz ve anlamı, yani insan aklında yer eden her türlü bilgileri ve insan kudretinin en büyükduygularını, bunları dinleyenleri veya okuyanları çok alakalı kılacak surette söylemek veyazmak sanatı. Bu itibarla, edebiyatın, her insan ve cemiyeti, bu cemiyetin hal ve geleceÄŸini koruyan ve koruyacak olan her kuruluÅŸ için esaslı eÄŸitim araçlarından biri olduÄŸu kolaycaanlaşılır. Bunun içindir ki Türkiye Cumhuriyeti Milli EÄŸitim Bakanlığı, edebiyat öÄŸretiminde ÅŸu noktalar bilhassa önem ve kıymet vermelidir:

ATATÜRK’E GÖRE EDEBÄ°YAT

Atatürk; hayatı boyunca edebiyatla yakında ilgilenmiÅŸ, edebiyatı  toplum faydasına yöneltmek için direktifler vermiÅŸ, okullarda öÄŸretim programlarını bu yönde düzenletmiÅŸtir. Edebi sanatların bir fikrin, özellikle inkılapların yayılması ve kökleÅŸmesinde en etkili araç olduÄŸuna daima inanmıştır. Bir akÅŸam toplantısında (1937), söz edebiyattan açılınca, bu konuda çeÅŸitli konuÅŸmalar yapılır. “Edebiyat nedir? Osmanlı devrinde ve cumhuriyetrejiminde edebiyat denilince ne anlaşılıyor?” gibi sorular sorulur.

A) Türk çocuÄŸunun kafasını, yaratılıştaki dikkat ve itinaya göre geliÅŸtirmek. Bu, cumhuriyetin saÄŸlık düzeniyle ilgilenen bakanlığa da düÅŸen bir görevdir.

B) Güzel muhafaza edilen, Yürek kafa ve zekalarını açmak, yaymak, geniÅŸletmek. Bu bilhassa, Milli EÄŸitim Bakanlığının görevidir. Bununla birlikte, Türk çocuklarının kafalarına müspet ilim ve maddi teknik mefhumlarını, yalnız nazari olarak deÄŸil aynı zamanda pratik vasıtalarla da yetiÅŸtirmek.

C) Bir taraftan da Türk kafalarındaki kabiliyetleri,Türk karakterindeki saÄŸlamlıkları, Türk duygularındaki yükseklik ve geniÅŸlikleri, kendileri hiç zorlanmadan, doÄŸal bir halde ve olduÄŸu gibi ifadeye onları alıştırmak.

Bunlar yapılınca netice ÅŸu olacaktır: Türk çocuÄŸu konuÅŸurken, onun beyan ve anlatış tarzı; Türk çocuÄŸu yazarken, onun ifade üslubu kendisini dinleyenleri, onun yürüdüÄŸü yola gösterebilecek kabiliyeti sayesinde; Türk çocuÄŸu kendisini dinleyen veya yazısını okuyanlarıpeÅŸine takarak yüksek Türk ülküsüne iletebilecek, ulaÅŸtırabilecektir.

Atatürk'ün Türk dili hakkındaki görüÅŸlerinin oluÅŸmasında yetiÅŸtiÄŸi devrin fikir akımlarının ve dill konusundaki çeÅŸitli tartışmaların etkiliolduÄŸu bilinmektedir. O, her Türk aydını gibi dil sorunu ile yakından ilgilenmiÅŸtir. Cumhuriyetten çok önceleri, daha 1917′lerde G. Nemeth’inTürkçe  Grameri’ni görmüÅŸ, bu münasebetle, gazete dilini yalnız aydınların deÄŸil, herkesin anlayabilmesi gerektiÄŸi yolunda görüÅŸ bildirmiÅŸtir. 1922′de yaptığı bir konuÅŸmada “muallime” yerine “muallim hanımlar” diye hitap etmiÅŸ, arkasından da dilimizde “diÅŸilik te’si” kullanmakzorunda olmadığımızı ifade etmiÅŸtir. Bu iki anekdot,Atatürk‘ün çok önceleri, Arapça kurallardan arınmış sade Türkçe’den yana olduÄŸunu göstermektedir. Bu görüsün oluÅŸmasında etkili olan hareketleri anlayabilmek için Cumhuriyet öncesindeki faaliyetleri iyi bilmek gerekir.

Tanzimat Döneminde Namık Kemal, Ali Suavi, Ziya Pasa, Ahmet Mithat, Åžemsettin Sami, Süleyman Pasa gibi yazarların bilinçli olarak baÅŸlattığı dilde sadeleÅŸme çabaları, Osmanlı Türkçe sini olabildiÄŸince sadeleÅŸtirme yolunda önemli bir baÅŸlangıç olmuÅŸ, bu geliÅŸmeler yönünde daha saÄŸlıklı bir hareket olan “Yeni Lisan” hareketinin doÄŸmasında rol oynamıştır. Bu yıllarda görülen bir baÅŸka hareketten de bahsetmek gerekir: Tanzimat Döneminde “sadeleÅŸme” akimi içinde iken, Servet-i Fünûn ve onu takip eden yıllarda bağımsız bir nitelik kazanan “tasfiyecilik” hareketi. Åžemsettin Sami, Ahmet Mithat, Necib Âsım, Ahmet Cevdet, Emrullah Efendi, Veled Çelebi, Fuat Köseraif, Hüseyin Kâzım gibi ÅŸahsiyetlerin temsilciliÄŸini yaptığı bu görüÅŸ, dildeki Arapça, Farsça kelimelerin tamamen atılmasını savunmaktadır. II. MeÅŸrutiyet döneminde Türk DerneÄŸi ve dergisi etrafında toplanan tasfiyecilerin bas temsilcisi Fuat Köseraif’tir.

Bu akımlar, Cumhuriyete kadar bir çatışma hâlinde süregelmiÅŸ, Cumhuriyet sonrasında da zaman zaman taraftar bulmuÅŸlardır. Ancak, Cumhuriyete kadar en etkili olanı “Yeni Lisan” akimidir. Bu akim, 1911 yılında Selânik’te çıkmaya baÅŸlayan Genç Kalemler dergisi etrafında toplanan Ömer Seyfettin, Ali Canip, Ziya Gökalp, Kâzım Nâmi, Âkil Koyuncu gibi isimler tarafından savunulmuÅŸtur. Bunlar içinde özellikleZiya Gökalp’in teorisyenlik yaptığını, Ömer Seyfettin’in ise onun görüÅŸlerini hikâyelerinde uyguladığını belirterek, bu ikisinin önemini vurgulamalıyız.

Yeni Lisancıların baÅŸlıca görüÅŸleri söyle özetlenebilir: Dildeki Arapça, Farsça gramer kurallarını atarak Türkçe'nin kurallarını isletmek;Arapça, Farsça kelimeleri Türkçe’deki söylendikleri gibi yazmak; öteki Türk lehçelerinden kelime almak yerine Ä°stanbul Türkçe’sine dayalıcanlı bir yazı dili oluÅŸturmak; bu yolla taklit ve özentiden kurtulmuÅŸ millî bir dil ve edebiyat ortaya koymak.
Yeni Lisan akiminin en önemli özelliÄŸi, Tanzimat’tan beri süregelmekte olan “fesahatçilik” ve “tasfiyecilik” gibi birbirine zıt fikir akımlarınıgünün ÅŸartları içinde en ilimli biçimde uzlaÅŸtırarak millî dile geçiÅŸi saÄŸlamış olmasıdır.

GörüldüÄŸü gibi, Cumhuriyete gelinirken Türk aydınının gündeminde “dil” sorunu önemli yer tutmaktadır. Başından beri Türk dili ile yakından ilgilenen Atatürk‘ün millet tanımı içinde dilin çok önemli bir yeri vardır. Ona göre millet, dil, kültür ve ülkü birliÄŸi ile birbirine baÄŸlıvatandaÅŸların meydana getirdiÄŸi sosyal ve siyasî bir topluluktur. O, bu konudaki görüÅŸlerini su ÅŸekilde daha net söylemektedir: “Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran Türk halkı Türk milletidir. Türk milleti demek Türk dili demektir. Türk dili,Türk milleti için kutsal bir hazinedir. Çünkü,Türk milleti geçirdiÄŸi nihayetsiz felâketler içinde ahlâkini, ananelerini, hatıralarını, menfaatlerini, kısacası bugün kendi milliyetini yapan ÅŸeyin dili sayesinde muhafaza olduÄŸunu görüyor. Türk dili, Türk milletinin kalbidir, zihnidir.”

Atatürk'ün, Sadri Maksudî’nin Türk Dili Ä°çin isimli eserinin basına yazdığı su sözleri onun dil görüsünün en güzel ifadelerindendir: “Millî his ile dil arasındaki baÄŸ çok kuvvetlidir. Dilin millî ve zengin olması millî hissin inkiÅŸâfında baÅŸlıca müessirdir. Türk dili, dillerin en zenginlerindendir; yeter ki bu dil ÅŸuurla islensin. Ülkesini, yüksek istiklâlini korumasını bilen Türk milleti, dilini de yabancı diller boyunduruÄŸundan kurtarmalıdır.”

Atatürk‘ün dill konusundaki bu düÅŸünceleri, milliyetçilik anlayışı içinde önemli yer tutmaktadır. Dil inkılâbı, onun diÄŸer inkılâplarıyla bir bütün olarak, ölümüne kadarki zaman dilimi içinde çeÅŸitli aÅŸamalarda uygulamaya konulmuÅŸtur: Bunlardan ilki hiç ÅŸüphesiz ki 28 AÄŸustos 1928′deki “Yazı Ä°nkılâbı”dır.

Atatürk'ün, bu uygulamaya esas olan görüÅŸleri ÅŸöyledir: “… Bir milletin, bir heyet-i içtimâînin yüzde onu okuma yazma bilir, yüzde sekseni bilmez, bundan insan olanlar utanmak lâzımdır. Bu millet utanmak için yaratılmış bir millet deÄŸildir; iftihar etmek için yaratılmış bir millettir, tarihini iftiharla doldurmuÅŸ bir millettir. Fakat, milletin yüzde sekseni okuma yazma bilmiyorsa bu hata bizde deÄŸildir. Türk‘ün seciyesini anlamayarak kafasını birtakım zincirlerle saranlardadır. Artık mazinin hatalarını kökünden temizlemek zamanındayız. Hataları tashih edeceÄŸiz.”

Atatürk, bu görüÅŸten hareketle, Türkçe’nin ses yapısına uygun ve kolay öÄŸrenilir olan Lâtin alfabesini kabul ederek, yazı inkılâbını dil inkılâbının en önemli safhalarından biri olarak uygulamaya koymuÅŸtur. Yazı inkılâbından sonra asil önemli olan dil inkılâbının bilime uygun ÅŸekilde uygulamaya konmasıdır. Atatürk bu düÅŸünceyle, 12 Temmuz 1932′de Türk Dili Tetkik Cemiyeti (Türk Dil Kurumu)’ni kurdurmuÅŸ, hatta tüzük taslağını bizzat kendisi hazırlamıştır.

Bundan sonra yoÄŸun bir faaliyet baÅŸlamıştır. 26 Eylül-6 Ekim 1932′de I. Türk Dil Kurultayı toplanmıştır. Kurultayda belirlenen ana program doÄŸrultusunda, dil seferberliÄŸi baÅŸlatmış ve taramayla elde edilen dil malzemesi “Osmanlıca’dan Türkçe’ye Söz Karşılıkları Tarama Dergisi” adıyla yayınlanmıştır.

Bu uygulamalar yapılırken, diÄŸer taraftan Tanzimat’tan beri süregelen çeÅŸitli akımların yandaÅŸları, dilde sadeleÅŸme konusunda yeniden karşı karşıya geldiler. Bu yıllarda inkılâp heyecanı ile “tasfiyeci”lerin ağır bastığı görüldü. Onlara göre, Türkçe hiçbir dilden kelimeye ihtiyaç duymayacak kadar zengindi, yabancı kelimeler atılarak yerlerine halk aÄŸzından ve yazılı kaynaklardan, Türkiye dışındaki Türk lehçelerinden derlenecek kelimeler konulmalı idi.

Atatürk bu cazip görüsü denemeye karar verdi. Onun bu uygulama döneminde yaptığı su konuÅŸma tarihî bir belge gibidir: “Avrupa’nın iki bitim ucunda yerlerini berkiten uluslarımız, ataç özlüklerinin tüm ıssıları olarak baysak, önürme, uygunluk kıldacıları olmuÅŸ bulunuyorlar; onlar bugün en güzel utkuyu kazanmaya anıklanıyorlar: Baysal utkusu.”

Bu konuÅŸmada olduÄŸu gibi, çoÄŸunluÄŸu arkaik Türkçe olan yeni kelimeler kabul görmemiÅŸti. Ayrıca,yeni kelimelerin kullanılmasında da bir birlik saÄŸlanamamıştı. Örnek olarak, kalem kelimesi yerine deÄŸiÅŸik yazarlar çizgiç, kamis, kavri, sizgiç, yagus, yazgaç, yuvus gibi kelimeler kullanmaktaydı. Bu sebeple, dill seferberliÄŸi kısa sürede çıkmaza girdi.

Atatürk bunun üzerine, “Türkçenin hiç bir yabancı kelimeye ihtiyacı olmadığını söyleyenlerin iddiasını tecrübe ettik. Dili bir çıkmaza sokmuÅŸuzdur. Maksatlarımızı anlatamaz olmuÅŸuzdur… Bırakırlar mı dili çıkmazda? Hayır! Biz daha önce kurtarmaya bakalım.” diyerek bu denemeden vazgeçti. Atatürk‘ün 1936′dan sonraki konuÅŸmalarında, yukarıdakine benzer arkaik Türkçe kelimelerin yer almaması bunun bir göstergesidir.

1934-1936 yılları arasında, tasfiyeci görüsün ağır bastığı tarama ve derlemeler ayıklandı. 1936-1937 yıllarında GüneÅŸ-Dil Teorisi yolunda uygulamalarla önceki dönemdeki aşırılıklar giderilmeye çalışıldı. Bu teori ile Türk milletine bir güven ve millî bilinç vermek, kültür ve medeniyetin Türkler tarafından dünyaya yayıldığı, bütün dillerin Türkçe’den çıktığı belirtilerek dili daha ilimli bir çizgiye oturtmak amacı güdülmüÅŸtür.

Atatürk'ün bu dönemde yaptığı en önemli uygulamalardan birisi de, adini bizzat kendisinin koyduÄŸu Dil ve tarih-CoÄŸrafya Fakültesini 1936′da kurdurmuÅŸ olmasıdır.
Sonuç olarak, MeÅŸrutiyet dönemindeki dil akımlarının etkisi ile saÄŸlam bir dil bilinci kazanmış olan Atatürk'ün, Cumhuriyet döneminde yazı ve dil inkılâbı ile Türk dilini halka mal ettiÄŸini, kurdurduÄŸu Türk  Dili Tetkik Cemiyeti ve Dil ve tarih-CoÄŸrafya Fakülteleri aracılığıyla ilmî yöntemlerle araÅŸtırma ve geliÅŸtirme yolunda tarihî uygulamalarla günümüze ışık tuttuÄŸu anlaşılmaktadır.
Türk bilim adamlara bugün de, bazı yazılı ve görüntülü basının umursamazlığına raÄŸmen, Türk dilinin yabancı dillerin boyunduruÄŸu altına girmemesi için ayni ÅŸekilde çalışmalarını sürdürmektedirler.

Mustafa Kemal Atatürk